Phong tục thờ cúng tổ tiên nét đẹp văn hóa của người Việt

Phong tục thờ cúng tổ tiên là nét đẹp văn hóa của người Việt Nam xưa và nay. Bàn thờ tổ tiên là một phần không thể thiếu trong mỗi gia đình, không phân biệt gia đình giàu nghèo hay địa vị xã hội. 

Việc thờ cúng tổ tiên nói chung là toàn bộ những hình thức nghi lễ cúng bái nhằm thể hiện lòng thành kính cũng là biểu hiện của lòng hiếu thảo và nhớ đến công ơn sinh thành dưỡng dục của các bậc tiền nhân, nhớ tới cội nguồn.

Nguồn gốc, ý nghĩa của phong tục thờ cúng tổ tiên

Nguồn gốc của phong tục thờ cúng tổ tiên

• Tục thờ cúng tổ tiên của người Việt có nguồn gốc từ nền kinh tế nông nghiệp trong xã hội phụ quyền xưa. Khi mà Nho giáo du nhập vào Việt Nam, thì chữ hiếu đã được đề cao, từ đó tục thờ cúng tổ tiên có nền tảng triết lý sâu sắc. Gia đình, gia tộc, và vấn đề “dương danh hiển gia” được đề cao.
• Đến thế kỷ XV, Nho giáo chiếm địa vị ưu thế trong xã hội, nhà Lê đã thể chế hóa việc thờ cúng tổ tiên. Bộ luật Hồng Đức cũng đưa quy định rõ ràng việc con cháu phải thờ cúng tổ tiên 5 đời (tự mình là con, tính ngược lên 4 đời là: Cha, mẹ, ông bà, cụ, kỵ); ruộng hương hỏa, ruộng đèn nhang, cơ sở kinh tế để duy trì thờ cúng tổ tiên dù con cháu nghèo cũng không được cầm bán… Cho tới thời Nguyễn, nghi lễ thờ cúng tổ tiên được ghi chép rõ ràng trong cuốn “Thọ mai gia lễ.”

Ý nghĩa của phong tục thờ cúng tổ tiên

• Từ lâu, việc thờ cúng tổ tiên ông bà đã trở thành phong tục, là chuẩn mực đạo đức và nguyên tắc làm người, đồng thời đây cũng là phần quan trọng trong đời sống tâm linh người Việt. Người dân Việt Nam trọng lễ nghĩa,hiếu thảo với cha mẹ và có hiếu với ông bà tổ tiên, với nguồn gốc của mình.
• Việc thờ cúng tổ tiên không nhất thiết phải là mâm cao cỗ đầy, có khi chỉ cần một nén nhang (hương) trên bàn thờ trong ngày lễ Tết, hay ngày giỗ, cũng đã thể hiện được tấm lòng thành kính hướng về cội nguồn và tưởng nhớ người thân đã khuất của con cháu.

Những điều cần lưu ý về vị trí và cách sắp xếp bàn thờ thờ cúng tổ tiên

• Bàn thờ chính là nơi để con cháu thể hiện lòng thành kính và tưởng nhớ tổ tiên. Bàn thờ như một thế giới thu nhỏ của người đã khuất. Hai cây đèn tượng trưng cho Mặt Trời, Mặt Trăng, hương là tinh tú. Từ những đặc tính cơ bản này, người Việt đã hội dần vào bàn thờ nhiều hình tượng phụ mang tính thiêng liêng khác. Khi phát hiện ra lửa, người ta nhận thấy chỉ có khói bay lên và dần dần khói lửa đã đi vào hội lễ, từ đó nảy sinh nến và hương trong việc tín ngưỡng.
• Sắp xếp trên bàn thờ tổ tiên : Trên bàn thờ tổ tiên, ở chính giữa đặt bát hương (tượng trưng cho tinh tú) và trên bát hương có cây trụ để cắm hương vòng (tượng trưng cho trục vũ trụ); phía hai góc ngoài bao giờ cũng có hai cây đèn ( hoặc nến – hiện tại người ta có thể dùng đèn điện) tượng trưng cho Mặt Trời ở bên trái và Mặt Trăng ở bên phải. Khi cần giao tiếp với tổ tiên (có lúc thỉnh cầu, có khi sám hối…) người ta sẽ đốt nến, ( đèn dầu, đèn điện) tiến hành thắp hương. Người ta quan niệm rằng mọi lời nguyện cầu sẽ theo các vòng khói hương mà chuyển đến ông bà tổ tiên.
• Phong tục thờ cúng tổ tiên có bắt nguồn từ văn hóa nông nghiệp thế nên điều đó cũng được thể hiện trên bàn thờ tổ tiên. Thông thường ở ngay sát bát hương thường có một đỉnh ba chân, nắp đỉnh được vẽ hình con lân với ý nghĩa sức mạnh bề trên kiểm soát tinh thần con cháu khi đứng trước bàn thờ.

Bàn thờ tổ tiên cần luôn thanh tịnh :

• Vì thế, đồ tế lễ chỉ có thể là hương, hoa, trà, quả… còn vào những ngày giỗ, Tết mà con cháu muốn dâng cúng cỗ mặn cần phải đặt một chiếc bạn phụ ở phía trước và thấp hơn bàn thờ chính.
• Trong mỗi gia đình, bàn thờ cúng tổ tiên được đặt ở vị trí trang trọng nhất và trở thành nơi con cháu “trò chuyện” trong những ngày tuần, ngày giỗ, ngày Tết, hoặc khi có việc trọng đại… Có thể nói, mọi biến cố trong gia đình đều được gia chủ báo cáo với gia tiên. Việc hiện nay hầu hết các cặp cô dâu chú rể mới đều làm lễ vu quy hay nghinh hôn trước bàn thờ gia tiên cũng là một điểm rất độc đáo của văn hóa Việt Nam.
• Trước đây, bàn thờ gia tiên được đặt ngay tại gian nhà chính. Nếu nhà có điều kiện thì đồ thờ được sơn son thếp vàng; có đủ thần chủ bốn đời để thờ, đó là cao, tằng, tổ, khảo. Thần chủ làm bằng gỗ táo, trên đó đề tên, họ, chức tước, ngày tháng sinh tử của tổ tiên. Nhà không có điều kiện thì cũng chỉ cần vài cây đèn nến là đủ. Trong việc thờ phụng tổ tiên, ngày giỗ hay còn gọi là kỵ nhật rất quan trọng. Đồ lễ dâng cúng gia tiên bao giờ cũng phải thanh khiết.

Phong tục thờ cúng tổ tiên ở Việt Nam – quan hệ huyết thống phức tạp

• Đối với Việt Nam, xét về quan hệ huyết thống khá phức tạp. Gia đình chỉ là một đơn vị độc lập tương đối bởi vì giữa các gia đình ở trên một phạm vi nào đó còn tồn tại mối quan hệ ràng buộc mà người ta gọi là họ hàng, dòng tộc.  Theo “quy định” huyết thống này nhiều gia đình họp thành một ngành, nhiều ngành lại họp thành một họ. Mỗi họ lại có một ông Tổ chung.
• Chính vì thế trong phong tục thờ cúng tổ tiên ngoài giỗ tại gia người Việt còn có những ngày giỗ họ. Trưởng tộc là người hưởng hương hỏa của tổ tiên nên phải có trách nhiệm lo làm giỗ họ.  Trong ngày giỗ này con cháu đều có trách nhiệm góp giỗ. Mỗi họ sẽ đều có cuốn gia phả ghi chép họ tên, chức tước, ngày sinh, ngày tử của tổ tông và những người trong họ theo thứ tự, để những người trong dòng họ “vấn tổ tầm tông.”
• Con cháu trong một họ lập Từ đường để thờ vị Thủy tổ. Trên bàn thờ ấy có bài vị Thủy tổ dòng họ. Xưa kia bài vị thường được ghi bằng Hán tự, ngày nay có nhiều người dùng chữ Quốc ngữ để đề bài vị.

Tầm quan trọng của hướng bàn thờ thờ cúng tổ tiên

• Hướng của bàn thờ rất được người Việt quan tâm. Thông thường hướng theo đạo Phật thì là hướng Nam là nơi của bát nhã, tức trí tuệ, hướng của sự sáng tạo, của sinh lực tràn trề, đầy dương khí.
• Nhiều khi cũng đặt bàn thờ hướng Tây vì người ta nghĩ hướng này hợp với sự đối đãi của âm dương, nên yên ổn và phát triển, nghĩa là vị thần được an tọa.
• Đã bao thế kỷ trôi qua, cung cách và quan niệm thờ phụng tổ tiên của người Việt Nam xét theo góc độ nào đó đã có nhiều thay đổi nhưng ý nghĩa lớn nhất, vẫn giữ nguyên. Người Việt Nam coi việc thờ phụng tổ tiên là một trong những nguyên tắc đạo đức làm người. Đó là hình thức thể hiện sự hiếu thuận và lòng biết ơn của con cháu đối với các bậc sinh thành.

Tầm quan trọng của bàn thờ ngày Tết

• Tết là thời điểm quan trọng trong năm cho thế nên bàn thờ ngày Tết cũng trở nên đặc biệt hơn. Việc trang hoàng bàn thờ tùy thuộc điều kiện hoàn cảnh mỗi nhà nhưng dứt khoát nhà nào cũng phải bày mâm ngũ quả. Thông thường ngũ quả gồm 5 loại quả có 5 màu khác nhau như : chuối xanh, bưởi vàng, hồng đỏ, lê trắng, quýt da cam tượng trưng cho mong ước: Phú (giàu có) – quý (sang trọng) – thọ (sống lâu) – khang (khỏe mạnh) – ninh (bình yên).
• Cành đào được cắm trên bàn thờ có huyền lực trừ ma tà và mọi xấu xa. Màu đỏ của hòa đào chứa một sinh khí lớn lao. Vì thế hoa đào thắm là lời cầu nguyện và lời chúc phúc đầu Xuân.
• Cây mía được đặt ở bên bàn thờ với ngụ ý để các “cụ” chống gậy về vui với con cháu.

Phong tục thờ cúng tổ tiên, trang hoàng bàn thờ tổ tiên chính là vẻ đẹp trong nền văn hóa truyền thống của Việt Nam. Giúp người Việt hiểu sắc sắc rằng phải có quả khứ mới có hiện tại và tương lai, con cháu muôn đời phải nhớ ơn, phụng thờ tiên tổ.